اتوکلاو بخار یا دستگاه استریل کننده با بخار, یک محفظه دارای فشار است که در آن از بخار اشباع شده برای افزایش دما جهت استریلیزاسیون استفاده می شود. اتوکلاوها در آزمایشگاه های میکروبیولوژی , مــــراکز بهداشتی, …. استفاده می شود.
آشنایی با اتوکلاو بخار
اتوکلاو بخار به دستگاهی گفته می شود که در آن درجه حرارت باید با استفاده از بخار قابل دستیابی باشد. در قرن نوزدهم برای اولین بار، اتوکلاوهای بخار برای استریل کردن مایعات بکار گرفته شد ولی با پیشرفت علم و تکنولوژی در حال حاضر از این دستگاه برای موارد متفاوتی از قبیل مایعات، تجهیزات و سایر موارد استفاده می شود.
اکثر اتوکلاوها به دو محدوده می رسند:
الف- محدوده پائین ۲۵۴-۲۵۰ درجه فارنهایت (۱۲۳-۱۲۱ درجه سانتی گراد)
ب- محدوده بالا ۲۷۴-۲۷۰ درجه فارنهایت (۱۳۴-۱۳۲ درجه سانتی گراد)
چه نکاتی هنگام کار با اتوکلاو بخار باید رعایت شود؟
۱– اثر بخشی اتوکلاو بستگی به زمان, دما و مسیر تماس بخار با مواد عفونی دارد.
بنابراین برای استریل کردن کامل و موثر و همچنین جهت عملکرد صحیح اتوکلاو پیشنهاد می شود:
- بیشتر از سه چهارم کیسه اتوکلاو پر نشود.
- مواد نوک تیز نباید در داخل کیسه اتوکلاو قرار داده شوند بلکه باید در ظروف مخصوص زباله های نوک تیز جمع آوری شده و به عنوان زباله های تیز و برنده دفع گردد.
- کیسه ها, مواد و وسایل مورد نظر جهت استریل شدن در اتوکلاو باید به صورت شل (Loose) و آزاد بسته بندی شوند تا جریان بخار آب بتواند آزادانه در آن جریان داشته باشد.
- اقلام طوری قرار داده شوند که بخار به تمامی نقاط آنها برسد.
- ظروف شیشه ای باید روی کناره خود قرار داده شوند تا هوا بتواند جای خود را با بخار عوض کند.
- بخار نمی تواند در چربی ها نفوذ کند بدین ترتیب وسایل آلوده به چربی باید از طرق دیگری استریل شوند.
- ظروف حاوی مایع را نباید پر کرد بلکه باید یک دوم تا یک سوم آن خالی باشد این کار مانع از خارج شدن مایع از ظرف هنگام جوش آمدن می شود.
- بهتر است جهت جلوگیری از تشکیل رسوب در دستگاه اتوکلاو از آب مقطر استفاده کرد.
- سطح آب درون دستگاه نباید از انتهای پائین دیگ بالاتر رود.
پیچ های درب را باید محکم بست برای این منظور باید پیچ های روبروی هم بسته شود تا درب دستگاه به طور یکنواخت محکم شده و بخار آب از آن خارج نشود.
– حرارت مناسب ۱۲۱ درجه (۲۵۰ فارنهایت) و فشار مناسب ۱۵ پوند بر اینچ مربع (PSI) می باشد.
۲- زمان لازم برای اتوکلاو بخار
– حداقل زمان لازم جهت اتوکلاو کردن ۴۵ -۳۰ دقیقه می باشد برای مثال جهت استریلیزاسیون محلول ها و ویال های کار باDNA، ۲۰ دقیقه و دمای ۱۲۱ درجه کافی است و برای وسایل و مواد کار باRNA, 45 دقیقه و دمای ۱۲۱ درجه کافی می باشد اما مواد عفونی خطرناک تر مثل محیط های کشت تلقیح شده یا نمونه های عفونی (مثل میکروب سل) باید به مدت یک ساعت اتوکلاو شوند.
لازم به ذکر است که استفاده از دماهای بیشتر از میزان لازم و مدت زمان طولانی تر تفاوتی در نتیجه حاصل ندارد، پس بهتر است از دما و زمانی که طبق دستورالعمل لازم است، پیروی گردد.
– اتوکلاو باید در داخل آزمایشگاه وجود داشته باشد. اگر اتوکلاو در خارج از آزمایشگاه قرار داشت مواد و وسایل مورد نظر باید در ظروف ضد نشت و قابل استریل کردن بسته بندی شده و به اتوکلاو منتقل شوند.
– پس از اتمام زمان لازم برای استریل کردن نمونه ها جهت باز کردن درب دستگاه ابتدا منبع حرارت را خاموش کرده و دریچه خروج بخار را باز کنید (دریچه خروج بخار را باید آهسته باز کرد مخصوصا” اگر محلول داخل اتوکلاو باشد این عمل خیلی به آهستگی باید انجام شود) تا فشار داخل دستگاه به صفر برسد و پس از آن درب دستگاه را باز کنید, هیچ گاه قبل از آنکه حرارت و فشار اتوکلاو به حال عادی برگشته باشد نباید آن را باز کرد.
– هنگام بازکردن دریچه خروجی اتوکلاو بخار باید صورت خود را دور نگه داشت, دستکش حفاظتی پوشید تا از سوختگی با بخار جلوگیری شود.
۳- چه موادی می تواند اتوکلاو شود؟
به طور کلی تمام مواد غیر عفونی و عفونی آلوده شده با عوامل بیولوژیک شامل بقایای نمونه های محیط کشت تلقیح شده, پاتوژن های رشد کرده, سلول های انسانی, حیوانی و گیاهی, مواد آلوده شده به مدفوع انسان یا حیوان, محصولات خونی انسان و حیوان, ….. می توانند اتوکلاو شوند.
مواد عفونی باید در ظروف غیر قابل نشت (Leak proof) با برچسب مخصوص خطر بیولوژیکی جمع آوری شوند سپس اتوکلاو شده و دور ریخته شوند.
مایعاتی که احتمالا” عفونی هستند را می توان اتوکلاو نموده و سپس در سیستم فاضلاب ریخت یا به نسبت یک به ده با وایتکس یا ترکیبات ضد عفونی کننده مناسب دیگر مخلوط کرد و سپس در سیستم فاضلاب دفع نمود.
۴- چه موادی را نمی توان اتوکلاو بخار کرد؟
موادی مثل داروهای سرطان زا، رادیوایزوتوپ ها, مواد شیمیایی سمی, مواد شیمیایی قابل تبخیر یا هر ماده خطرناکی که ممکن است در اثر حرارت تبخیر شود و انتشار یابد را نمی توان اتوکلاو کرد. به طور کلی مواد قابل اشتعال, واکنش پذیر خورنده, سمی یا مواد رادیو اکتیو نباید اتوکلاو شوند.
۵- چگونه اتوکلاو بخار را می توان از نظر میزان استریل کردن بررسی کرد؟
کنترل اتوکلاو از نظر استریل کردن کافی مواد و وسایل قسمتی از برنامه تضمین کیفیت و ایمنی آزمایشگاه می باشد. قرار دادن , چیدن و بسته بندی مناسب مواد و وسایل در اتوکلاو بخار اهمیت زیادی داشته و در استریل شدن مناسب آنها نقش دارد. کنترل استریل شدن کافی به طریق زیر انجام می شود:
۱- استفاده از نوار چسب های مخصوص اتوکلاو که دارای معرف رنگی می باشد که در حرارت بالای ۱۲۱ درجه سانتی گراد تغییر رنگ می دهد.
۲- آمپول های حاوی اسپور باسیلوس استئار ترموفیلوس(Bacillus stearo thermophilus) باسیلی از خانواده باسیلوس ها می باشد.
آمپول حاوی اسپور باسیلوس مذکور به همراه دیگر مواد در اتوکلاو قرار داده می شود و اتوکلاو می گردد. سپس آمپول مذکور را شکسته بر روی محیط کشت تلقیح می شود (بلادآگار).
رشد میکروب مزبور نشانه عملکرد نامناسب و حرارت و زمان ناکافی اتوکلاو کردن می باشد. اگر اتوکلاو درست عمل کند هیچگونه رشدی مشاهده نخواهد شد.
۳- کشت از محیط های کشت تلقیح شده, محیط های کشت معمولی که باکتری ها روی آن کشت داده شده و رشد کرده اند همراه سایر مواد در اتوکلاو قرار داده شده و اتوکلاو می شوند. سپس از محیط های مزبور کشت مجدد انجام می شود هر گونه رشد میکروب نشانه عملکرد نامناسب اتوکلاو می باشد.
این کنترل ها باید پس از هر بار اتوکلاو کردن یا در فواصل مرتب انجام شود.
۶- مواد زائد اتوکلاو شده چگونه دفع می شوند؟
مایعات عفونی که اتوکلاو شده اند را می توان در سیستم فاضلاب ریخت. (نکته : آگار آب شده در اثر اتوکلاو را نمی توان در فاضلاب ریخت بلکه باید گذاشت تا سرد شود و سپس به عنوان زباله جامد دفع گردد).
